فرش در دوره های تاریخی مختلف هم در معنا و هم در ظاهر دستخوش تغییراتی در طرح و جنس و شکل و شمایل شده است، این تغییرات را ما در ارزیابی و بررسی فرش در طول تاریخ به دست می آوریم. فرش های ایرانی مانند هر کالای دیگری در طول تاریخ همواره چه در تکنولوژی تولید و چه در نحوه استفاده و حتی نگهداری در حال تغییر و به روز شدن بوده است . در این مقاله قصد داریم به بررسی فرش در دوره های تاریخی مختلف بپردازیم با ما همراه باشید.

فرش در دوره های تاریخی ایرانی

وقتی به دوردست تاریخ می نگریم برای روشنگری مطالب تاریخی گاهی به زبان تصویر پناه می بریم و نقاشی های ادوار گذشته را بررسی می کنیم، با بررسی نقاشی ها اطلاعات خوبی در زمینه های مختلف به دست می آوریم و فرش هم از این قائده مستثنی نیست. به طوری که در نقاشی های گذشته که گاهی فرش ها هم المان های به کار رفته در آن هستند از گذشته ها برایمان به زبان تصویر سخن می گویند. در ادامه به بررسی فرش در دوره های تاریخی مختلف خواهیم پرداخت.

مهم ترین نکته ای که در مورد تاریخ فرش و به طور کلی قالی بافی در ایران مطرح است به دوره هخامنشیان باز میگردد  که دست آورد مهمی از نظر قالی بافی را برایمان به یادگار گذاشته است. فرش پازیریک قدیمی ترین فرش جهان، منتسب به ایران است و مطالعات نشان داده است بر روی آن نقوشی وجود دارد که مرتبط به نمادهای دوره هخامنشیان است. این موضوع ایران را به عنوان اولین کشوری که در آن قالی بافی رواج داشته است معرفی می کند که مایه فخر ایرانیان است.

فرش در دوره تاریخی مختلف: تیموریان

شاهرخ به هنر قالیبافی توجه بسیار کرد ، اگرچه فرش در دوران تیموریان نقطه شکوفایی ندارد و این موضوع به دلیل جنگ های متوالی تیمور بود اما تیمور توانست فرزندانی هنر دوست را تربیت کند.  پس از تیمور فرزند او شاهرخ به سلطنت رسید. و دستور داد تا قالی های فاخر و فرش های گرانبهایی تهیه نمایند. طرح اکثر این قالی ها شکسته بوده و این طور برداشت می شود که بافندگان آن فرش ها هنوز به استادی نرسیده بودند. شاید از فرش در دوره های تاریخی مختلف چیزی باقی نمانده باشد، با این حال تصاویر آن ها اکثراً در مینیاتورهای باقی مانده از آن زمان نقاشی شده است که از مهم ترین مستندات جهت اثبات قالیبافی در آن دوره است. از این قالی ها بعدها در کاخ اوزون حسن یکی از نوادگان سلسله آق قره قویونلو استفاده شده است.

قالی بافی در دوره تاریخی صفویان

دوره صفویه قطع به یقین دوران شکوفایی فرش و قالی بافی در ایران بوده است و از این دوران نمونه های زیبایی از قالی های متفاوت در شهرهای مختلف بافته و تولید شدند. البته این نقطه عطف فقط در مورد فرش نبود بلکه هنر خطاطی، نقاشی ، کاشی کاری ، تذهیب نیز به شکل چشم گیری رواج پیدا کرد. از این دوره تقریبا ۱۵۰۰ تخته قالی به یادگار گذاشته شد. اما این تنها لطف دوره صفویه به ایرانیان نبود، بلکه در دوره صفویه قالی بافی از حالت پیشه روستایی خود خارج شد و کار گاه های شهری تاسیس شدند.

قالی در دوره تاریخی قاجاریان

بافت فرش در دوره های تاریخی مختلف به ویژه دوره قاجاریه تحولات عظیمی نسبت به زمان گذشته خود داشته است. در زمان قاجاریان و در ابتدای سلطنت ناصرالدین شاه، ترکیه به بازاری برای فروش فرش ایران به تجار خارجی بدل شد و چون قالی های کهنه همه در این بازار به فروش می رفت، تجار تبریز برای تأمین فرش این بازار، در اراک، تبریز، کرمان و مشهد کارگاه های قالیبافی تاسیس کردند و تاریخ جدیدی در قالیبافی ایران آغاز گردید. بازرگانی فرش که تا چندی پیش از آن، تنها برای رفع نیاز بازارهای داخلی استفاده می شد، دیگر به عنوان یک کالای صادراتی و در رابطه با تقاضاهای بازار جهانی در نظر گرفته شد.

شرکت هایی که در زمان قاجار کانون قالی بافی شدند:

• شرکت انگلیسی “زیگلر” (Ziegler)  در سلطان‌آباد اراک
•  شرکت آمریکایی “قالی شرق”  (Eastern Rug)
•  شرکت عثمانی- و کرمان
• شرکت انگلیسی-یونانی ” O. C. M” معروف به “شرکت شرق” در کرمان

و برخی دیگر از کانونهای مهم بافندگی قالی، شعبه‌هایی برای تهیه قالی و صدور آن بر پا کردند.

تحولات قالی بافی

به طور کلی قالی بافی از دیر باز جزیی از هنر های دستی ایرانیان محسوب می شده است، این کالای دیرینه و لوکس همیشه دستخوش تغییرات مختلفی شده است ، نمونه بارز آن وضعیت فعلی آن است که به دلیل تحریم های آمریکا سبب شده است این کالای دیرینه با نوسان دلار گران شده و به همین دلیل خریداران خارجی خود را دچار تردید کند و اقتصاد قالی بافی در ایران را به نوعی دچار ضعف کند، اما این موضوع به هیچ عنوان از ارزش میراث دیرینه ایرانیان کم نخواهد کرد.

امیدواریم که این مقاله به شما اطلاعات مفیدی در خصوص فرش و تحولات آن در دوره های تاریخی مختلف داده باشد.